تعریف دین

تعریف دین

    در دنیا، برای واژه «دین» تعاریف متعددی ـ با نگاه‌های مختلف ـ ارائه شده است. ادیان الاهی یک نوع تعاریف خاصی از دین ارائه می‌دهند و ادیان بشری به واسطه باورهایی که دارند تعاریف دیگری از دین می‌کنند.

    علامه طباطبایی(ره) ذیل آیه ۲۵۶ سوره مبارکه بقره، تعریفی از دین ارائه می‌دهند و آن این که؛

    «دین عبارت است از یک سلسله معارف علمى که معارفى عملى به دنبال دارد، و جامع همه آن معارف، یک کلمه است و آن عبارت است از «اعتقادات»، و اعتقاد و ایمان هم از امور قلبى است که اکراه‏ و اجبار در آن راه ندارد.»[۱]

    علامه طباطبایی(ره) در جاهای مختلف در تفسیر المیزان، از دین تعریفی نو و متفاوت،  ارائه می‌دهد. مثلاً در جلد ۸ صفحه ۱۳۴ می‌نویسد:

    «دین راه زندگی است که آدمی در دنیا به ناچار آن را می‌پیماید.»[۲]

    و نیز شیخنا الاستاذ حضرت آیت الله جوادی آملی(حفظه الله) ـ که نگارنده بیش از ۱۰ سال، نزد ایشان تلمذ نموده است ـ از دین این گونه تعریف می‌کنند:

    «دین مجموعه عقاید، اخلاق، قوانین و مقرراتی است که برای اداره جامعه انسانی و پرورش انسان‌ها باشد.»[۳]

    هم چنین آیت الله شیخ جعفر سبحانی در تعریف دین، از واژه معرفت و نهضت استفاده می‌کند و می‌نویسد:

    «دین یک معرفت و نهضت همه جانبه به سوی تکامل است که چهار بُعد دارد: اصلاح فکر و عقیده، پرورش اصول عالی اخلاق انسانی، حُسن روابط افراد اجتماع و حذف هر گونه تبعیض‌های ناروا»[۴]

    آیت الله محمد تقی مصباح یزدی هم دین را این گونه تعریف می‌نماید و می‌نویسد:

    «دین در اصطلاح، به معنای اعتقاد به آفریننده‌ای برای جهان و انسان و دستورهای عملی متناسب با این عقاید است؛ از این رو کسانی که مطلقاً معتقد به آفریننده‌ای نیستند و پیدایش پدیده‌های جهان را تصادفی و یا صرفاً معلول فعل و انفعال‌های مادی و طبیعی می‌دانند بی‌دین نامیده می‌شوند.» [۵]

    محمد جواد مشکور در کتاب فرهنگ فرق اسلامی می‌نویسد:

    «دین شریعتی است که توسط یکی از پیغمبران یا مدعیان نبوت آورده شده است و به معنای وسیع‌تر، عبارت است از ایمان به نیرویی برتر از طبیعت بشر و پرستش آن»[۶]

    تعاریف دیگری از نظر؛ انسان شناسی، روان شناسی، جامعه شناسی، روح شناسی… در مکاتب غربی و شرقی و ادیان الاهی و بشری صورت پذیرفته است که تا همین جا ـ با ارائه همین اندازه از تعاریف ـ بسنده می‌کنیم. اما به باور نگارنده تعریف ـ جامع و کاملی که تمامی تعاریف بزرگان و اندیشمندان حوزه دین را در بر می‌گیرد ـ این است که دین عبارت است از؛

    «مجموعه جهان بینی، قوانین، اوامر، نواهی، ممدوحات و مذموماتی؛ که مدعی سعادت پیروش در دنیا و آخرت باشد.»[۷][۸]

    تعاریف و برداشت‌هایی که از دین وجود دارد، سبب می‌گردد که اندیشمندان، «پدیده‌های معنویت‌گرایی شبه دینی» را نیز دین ننامند. دین از منظر سنت گرایان چیزی است که انسان را با خدا، و در عین حال انسان‌ها را با یکدیگر، به عنوان اعضای یک جامعه یا ملت قدسی (یا چیزی که دین اسلام «امت» نامیده است) پیوند دهد.[۹]

    دین با مفاهیم معرفتی، عقیدتی، جهان شناختی، عرفانی، مناسکی، اجتماعی… پیوند جدی دارد. دین برنامه‌ای کامل، برای زندگی انسان است و باید با تمام شئونات زندگی بشری سازگاری داشته باشد. یعنی برای هر یک از بعدهای انسانی، برنامه‌ای برای کمال و ارتقاء او ارائه دهد.

    از آن جایی که پدیده معنویت‌گرا در عصر حاضر، شرائط دین را ندارند ـ زیرا برنامه جامعی برای زندگی بشر و رابطه او با خالق و دیگر انسان‌ها ارائه نمی‌دهد ـ دین قلمداد نمی‌گردند…

ادامه مبحث در کتاب «سایه باوران» تألیف حجه الاسلام دکتر دریاکناری

 

[۱]ـ ترجمه المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، سید محمد حسین،  ج ۲، ص، ۵۲۴ – ۵۲۳.

[۲]ـ تفسیر المیزان، طباطبائی، ج ۸، ص ۱۳۴، ج ۲، ص ۱۳۰، ج ۴، ص ۱۲۲، ج ۱۰، ص ۱۸۹، ج ۱۶، ص ۱۷۸.

[۳]ـ شریعت در آینه معرفت، جوادی آملی، عبدالله، قم، موسسه فرهنگی رجاء، چ اول، ۱۳۷۲، ص ۹۳.

[۴]ـ مجله نقد و نظر، سبحانی، جعفر، ش ۳، ص ۱۹.

[۵]ـ آموزش عقاید، مصباح یزدی، محمّد تقی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چ هفتم، ۱۳۷۰، ج ۱، ص ۲۸ و ۲۹.

[۶]ـ فرهنگ فرق اسلامی، مشکور، محمد جواد، آستان قدس رضوی، مشهد، چ سوم، ۱۳۷۵ ش، ص ۴۷۱.

[۷]ـ اگر خود آن دین، قائل به آخرت باشد. زیرا برخی از ادیان بشری هستند که قائل به آخرت نیستند.

[۸]ـ برای مطالعه بیشتر درباره چیستی دین، به کتاب کلام جدید، اثر عبدالحسین خسروپناه، ناشر؛ قم، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه، گفتار دوّم رجوع کنید.

[۹]ـ سید حسین نصر در کتاب معرفت و معنویت پیرامون دین و قدسی کردن آن طبق دیدگاه فن بادر این گونه می‌نویسد:

«فُن بادر دین را، علمی قدسی، و علم قدسی را، دین، دانسته است. به اعتقاد وی باید دین را بر معرفتی با سرشت قدسی، و نه بر صرف احساسات مبتنی ساخت. علم نیز باید مآلاً ریشه در عقل الاهی داشته باشد که از آن دین در وسیع‌ترین معنای این کلمه را می‌سازد. بادر بر این نکته تأکید می‌ورزید که دین، باید به صورت یک دانش در آید، و دانش یک دین را برای ایمان آوردن باید آموخت و ایمان آوردن را برای دانستن.» معرفت و معنویت، نصر، سید حسین، ترجمه؛ رحمتی، ان‌شاءالله، انتشارات دفتر پژوهش و نشر سهروردی، سال ۱۳۸۱، چ اول، ص ۱۳۸.